همه‌ ما در سفر دنبال فهرست مکان‌های دیدنی هستیم و سعی می‌کنیم از بناهای تاریخی مکانی که به آن سفر کرده‌ایم غافل نشویم. اما این قضیه درمورد شهر محل سکونت خودمان صادق نیست. بسیاری از ما درمورد بناهای تاریخی و ساختمان‌هایی با معماری زیبا که در شهر محل سکونت‌مان هستند خبر نداریم. شاید باورکردنی نباشد اما هنوز گوشه و کنار تهران خانه‌های تاریخی زیبایی پیدا می‌شوند که بازدید از آن‌ها هوش از سر آدم می‌برد و نشانگر ذوق و استعداد معمارهای دوره‌های تاریخی قبل هستند. عمارت مسعودیه یکی از بناهای زیبای تاریخی در یکی از شلوغ‌ترین محله‌های تهران، میدان بهارستان است که تاریخی پرماجرا دارد و البته ظاهری جذاب و دلفریب. در این مقاله جاباما با عمارت مسعودیه بیشتر آشنا شویم:


عمارت مسعودیه کجاست؟


این عمارت زیبا و قدیمی در یکی از شلوغ‌ترین و قدیمی‌ترین محله‌های تهران، میدان بهارستان قرار دارد. در واقع این عمارت در ضلع جنوب غربی میدان بهارستان، در خیابان اکباتان واقع شده است.



بازدید از عمارت مسعودیه


دسترسی و بازدید از عمارت مسعودیه


مترو راحت‌ترین راه برای دسترسی به عمارت مسعودیه است. از آنجا که خیابان و میدان بهارستان جزو خیابان‌های شلوغ و پرتردد شهر هستند، بهتر است رفتن با ماشین شخصی را فراموش کنید و از مترو استفاده کنید.


برای بازدید از عمارت مسعودیه دو راه دارید:


می‌توانید از طریق خط ۲ به ایستگاه ملت بروید و از آنجا به خیابان اکباتان بروید. ورودی عمارت مسعودیه در خیابان اکباتان است و مسیر، از ایستگاه مترو تا عمارت طولانی نیست.


همچنین می‌توانید در ایستگاه بهارستان پیاده شوید، به ضلع جنوب غربی بروید و سپس مسیر خیابان اکباتان را پیش بگیرید. این راه کمی طولانی‌تر است اما در عوض می‌توانید نگاهی به خیابان‌ها و کوچه‌های زیبای بهارستان بیندازید.


گزینه‌های متعددی برای بازدید از عمارت مسعودیه با اتوبوس هم وجود دارد. یکی از راحت‌ترین روش‌ها این است که از هرجای تهران که هستید خود را با بی‌آرتی پایانه جنوب- میدان تجریش به جمهوری برسانید و از آنجا سوار اتوبوس‌های میدان بهارستان-میدان جمهوری شوید.



معماری عمارت مسعودیه


تاریخچه عمارت مسعودیه


همان طور که گفتیم عمارت مسعودیه تاریخی پرماجرا دارد و وقایع زیادی در پیچ‌وخم تاریخ در این عمارت اتفاق افتاده است.


باغ عمارت مسعودیه به دستور مسعود میرزا، حاکم اصفهان، ملقب به ظل‌السلطان که فرزند ناصرالدین شاه بود ساخته شد. نام عمارت هم از او، مسعود میرزا گرفته شده و به عمارت مسعودیه معروف شده است. تمام كتیبه‌هایی كه امروز بر بناهای مسعودیه دیده می‌شود، تاریخ ۱۲۹۵ قمری را دارد و سال ۱۲۹۰ قمری‌، كه مسعودمیرزا آن را به عنوان سال ایجاد بنایش می‌داند دیده نمی‌شود. مجموعه عمارت مسعودیه هفت كتیبه دارد كه دو كتیبه در سردر اصلی‌، یك كتیبه در سردر كالسكه‌رو، دو كتیبه در عمارت دیوان‌خانه و دو كتیبه هم در عمارت مشیریه قرار دارد.


در جریان جنبش مشروطه بود که این عمارت شاهد ماجراهای زیادی بود و حتی آسیب هم دید. جنبش مشروطه برای مشروط کردن قدرت حاکمیت، آزادی و قانون‌مداری به راه افتاده بود و از زمانی که مظفرالدین شاه فرمان مشروطیت در ۱۳ مرداد ۱۲۸۵ امضا کرد، این جنبش شکل رسمی‌تری به خود گرفت.


جنبش مشروطه عمارت مسعودیه را که در میدان بهارستان و نزدیک به مجلس بود تحت تاثیر قرار داد. همچنین ظل‌السلطان با برادرش مظفرالدین شاه و محمدعلی شاه مخالف بود و همین باعث شده بود، این عمارت به عنوان پایگاه مشروطه‌خواهان دربیاید.


سال ۱۲۸۷ بمبی دست‌ساز زیر کالسکه محمدعلی شاه و در نزدیکی عمارت مسعودیه منفجر شد که باعث شد محمدعلی شاه به لیاخوف روسی دستور دهد محلس را به توپ ببندد. پس از واقعه بهارستان و به توپ بستن مجلس، عمارت مسعودیه، خانه ظهیرالدوله و برخی از خانه‌های مشروطه‌خواهان دیگر به رگبار بسته شد.


ظل السلطان در سال ۱۳۲۷ قمری به پسر خود وكالت داد كه خانه‌اش یعنی عمارت مسعودیه‌ را به هر كس كه مایل باشد بفروشد.


همدم السلطنه‌، همسر جلال الدوله‌، دختر میرزا یوسف مستوفی الممالك صدر اعظم‌، در ۱۳۲۸ عمارت مسعودیه را ۵۰۰۰۰ تومان خرید. در این معامله وكیل همدم‌السلطنه، همان مستوفی الممالك بود.


در این سند چهار جهت ملك مشخص نشده است‌، ولی واحدهای مورد معامله در عمارت مسعودیه و خارج از آن ذکر شده است‌.


رضا خان سردار سپه (رئیس الوزرا و فرمانده كل قوا) واحدهای عمارت مسعودیه را خرید و در ۱۳۴۳ قمری‌، به وزرات فرهنگ‌، اوقاف و صنایع مستظرفه هدیه كرد. در واقع آن‌چه امروز از عمارات مسعودیه باقی مانده و به آن معروف است بخشی است كه رضا خان برای دولت از همدم السلطنه خرید.


عمارت مسعودیه تهران




عمارت مسعودیه، میزبان نخستین‌ها


سنگ بنای بسیاری از ساختمان‌های فرهنگی کشور در این عمارت گذاشته شد. اولین کتابخانه و موزه ملی ایران در گوشه‌ای از این عمارت برپا شدند. حدود سال‌ ۱۳۰۴ انجمن معارف از یکی از اتاق‌های عمارت مسعودیه برای تاسیس نخستین کتابخانه رسمی کشور استفاده کرد. این نخستین کتابخانه رسمی در حقیقت پایه اصلی و اولیه کتابخانه ملی بود. چند سال بعد یکی دیگر از اتاق‌های عمارت به عتیقه‌های باستانی که از گوشه و کنار ایران به دست آمده بود اختصاص یافت و می‌توان گفت عمارت مسعودیه به نوعی اولین موزه ایران بود. بعدها اشیای عتیقه  در سال ۱۳۱۸ به موزه ملی منتقل شد.


به جز اینکه عمارت مسعودیه پایگاه مشروطه‌خواهان بود و به رگبار بسته شد، در فاصله سال‌های ۱۳۴۲ و ۱۳۴۳ شمسی باز به عنوان مکانی نظامی از آن استفاده شد. این عمارت برای مدت کوتاهی به عنوان دانشکده افسری استفاده شده است.


این عمارت روزگاری مهد آموزش کشور هم بوده است. در سال ۱۳۴۵ هجری شمسی وزارت آموزش و پرورش از فرهنگ و هنر تفکیک شد، پس از این جداسازی عمارت مسعودیه به وزارت آموزش و پرورش سپرده شد و نخستین وزارتخانه آموزش و پرورش در آنجا مستقر شد.


سرانجام پس از پیروزی انقلاب اسلامی هیئت وزیران در جلسه ۱۰/۱۲/۷۶ بنا به پیشنهاد وزارت آموزش و پرورش و با استفاده از ماده ۱۱۴ قانون محاسبات عمومی کشور مصوب ۱۳۶۲، تصویب کرد حق استفاده از عرصه و اعیان ساختمان قدیمی وزارت آموزش و پرورش که در خیابان اکباتان قرار داشت به سازمان میراث فرهنگی کشور واگذار شود. این مصوبه در واقع براساس توافق وزارت خانه‌های فرهنگ و ارشاد اسلامی (که سازمان میراث فرهنگی وابسته به آن است) و وزارت آموزش و پرورش انجام شد.


پس از نقشه‌برداری و تهیه مدارک لازم، مجموعه به شماره ۲۱۹۰، در تاریخ ۲۷/۱۰/۱۳۷۷در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و حریم و ضوابط آن بهمن ماه ۱۳۷۷ تعیین، تصویب و به مراجع قانونی اعلام شد.


عمارت مسعودیه سهمی هم در اعتلای فرهنگ و هنر کشور داشت و در ۲۵ شهریور سال ۱۳۹۰ میزبان پانزدهمین جشن خانه سینما بود. خانه سینمای ایران هر سال این جشن را ۲۱ شهریور مصادف با روز سینما برگزار می‌کند و تندیسی به بهترین‌های سینما اهدا می‌شود. این جشن تا به حال در مکان‌هایی مثل کاخ سعدآباد، برج میلاد و تالار وحدت برگزار شده است و بزرگانی مثل پرویز پرستویی، علی معلم، کمال تبریزی و علی نصیریان دبیر آن بوده‌اند.



عمارت مسعودیه
عکس از مجید رزاق‌نژاد/خبرگزاری مهر

معماری عمارت مسعودیه


مساحت این عمارت تقریبا ۴۰۰۰ مترمربع است و شامل بیرونی یا دیوان‌خانه، اندرونی و دیگر بخش‌ها می‌شود. معمار عمارت مسعودیه استاد شعبان معمارباشی و ناظر آن میرزا رضا قلی‌خانی ملقب به سراج‌الملک بود.


هنرهای زیادی در ساختمان عمارت مسعودیه خودنمایی کرده‌اند. از رشته‌های هنری که می‌توان ردی از آن‌ها را بر در و دیوار عمارت مسعودیه دید می‌توان به گچبری، کاشی‌کاری، خطاطی و نقاشی اشاره کرد.


شکل زمین عمارت مسعودیه به صورت ذوزنقه است که ۱۵۶۰۰ متر مربع مساحت دارد و زمین آن در جهت شمال شرقی جنوب غربی قرار دارد. ضلع شرقی این عمارت ۱۸۸/۵ متر، ضلع غربی ۱۳۸/۵ متر و ضلع جنوبی ۸۶ متر است.



عمارت‌های اصلی شامل این موارد هستند:


عمارت دیوان خانه


عمارت سفره‌خانه (در کاخ گلستان و در جوار تالار سلام کاخ موزه و تالار آیینه عمارتی به همین نام وجود دارد که باعث شده نام این بنا در عمارت مسعودیه را هم عمارت سفره‌خانه بگذارند)


  • حیاط سید جوادی
  • عمارت سید جوادی
  • حیاط مشیری
  • عمارت مشیرالدوله
  • حیاط خلوت
  • عمارت حیاط خلوت عمارت
  • سر در پیاده‌رو
  • عمارت سر در کالسکه‌رو
  • باغ دیوان‌خانه

معماری عمارت مسعودیه
عکس از خبرگزاری ایرنا


به جز قسمت‌های جدید برای رفع نیازهای اداری و اداره‌ی مجموعه بناهایی به مجموعه عمارت مسعودیه اضافه شده‌اند که شامل این موارد به ترتیب از شمال به جنوب هستند:


ساختمان آجری یک طبقه شامل:


  • قسمت کارت زنی
  • حراست
  • نگهبانی
  • بانک ملی
  • پست برق
  • گل‌خانه
  • سرویس بهداشتی
  • ساختمان سه طبقه آجری گزینش
  • ساختمان سه طبقه آجری شورای آموزش و پرورش
  • ساختمان یک طبقه آجری در شمال عمارت سید جوادی (سمعی و بصری)
  • ساختمان یک طبقه آجری ایوان دار (عکاسی و…)
  • انبارهای موقت
  • بناهای جدید یک طبقه
  • چاپ خانه شرق حیاط و آبدارخانه
  • ساختمان جنوب غربی مجموعه






بناهای مشیریه و سید جوادی‌ در بخش شرقی مجموعه‌، زودتر از بناهای دیوان خانه و سفره خانه (حوض خانه‌) پس از عمارت دیوان خانه و عمارت سر در اصلی (پیاده‌) پیش از ساختمان جنوبی آن (واقع در شمال حیاط خلوت‌) ساخته شده‌اند. اما هنوز مشخص نیست فاصله زمانی ایجاد این عمارت‌ها چقدر بوده است‌.


تنها تاریخی در بناهای سردر اصلی‌، دیوان خانه‌، و احتمالاً دیوان شرقی عمارت مشیریه كه هر سه به نام ظل السلطان هستند، ۱۲۹۵ قمری است


گفته می‌شود جمع بناهای مسعودیه ۴۰ باب بوده است‌.


می‌توان گفت عمارت‌های اصلی‌، یعنی دو بنای دیوان خانه و حوض‌خانه یا سفره‌خانه‌ و عمارت سردر، تغییرات عمده‌ای نکرده‌، ولی بدنه غربی (هم جوار خیابان ملت‌) و بدنه شرقی (هم جوار حیاط و باغ و باغچه یعنی حد فاصل بیرونی و اندرونی‌) کاملا خراب شده است‌.


عمارت مشیریه و عمارت سید جوادی هم تغییر کرده است كه بیش‌تر به علت تغییر سلیقه در طول زمان بوده است‌ و بازگرداندن آن‌ها به شكل اصلی کار چندان سختی نیست‌.



بازدید از عمارت مسعودیه
عکس از عبدالله حیدری/خبرگزاری ایرنا


مقصد بعدی پس از بازدید از عمارت کجاست؟


عمارت مسعودیه در محله‌ای قدیمی قرار دارد که بناهای مهم و ارزشمندی اطراف آن ساخته شده‌اند. بنابراین اگر فرصت دارید بد نیست به آثار تاریخی دیگر در این محدوده مثل باغ نگارستان، باغ لاله‌زار و باغ امین السلطان هم سری بزنید. تمامی این آثار تاریخی فاصله‌ی کمی با این عمارت دارند و می‌توان پیاده هم به آن‌ها رسید.
باغ نگارستان تهران: ۱۳ دقیقه پیاده‌روی
باغ امین السلطان تهران: ۹ دقیقه پیاده‌روی
خانه موزه استاد ابوالحسن صبا: ۸ دقیقه پیاده‌روی
موزه هنرهای ملی: ۱‍۱ دقیقه پیاده‌روی


کوتاه درمورد عمارت مسعودیه


  • عمارت مسعودیه در جنوب غربی میدان بهارستان قرار دارد.
  • برای بازدید از عمارت مسعودیه می‌توانید به راحتی با مترو خودتان را به آنجا برسانید.
  • عمارت مسعودیه به دستور مسعود میرزا ملقب به ظل‌السلطان ساخته شد و در جریان مشروطه ماجراهای زیادی به خود دید.
  • این عمارت میزبان اولین کتابخانه و اولین موزه ایران بوده و مدتی طولانی هم امور آموزش و پرورش کشور از این ساختمان انجام می‌شد.
  • عمارت مسعودیه بخش‌های متعددی دارد که یادگار معماری خاص دوره قاجار هستند.