جشن تیرگان چیست؟ از دل اسطوره‌های تاریخی تا پهلوانان افسانه‌ای!

تاریخ ایران باستان پر است از جشن‌ها و مراسم‌های سنتی که هرکدام حکایت‌های شنیدنی جذابی دارند. جشن تیرگان یکی از مهم‌ترین جشن‌ها سنتی ایران باستان است که در روزگاران قدیم در تیرماه برگزار می‌شد.

جشن تیرگان در روز سیزدهم تیرماه برگزار می‌شود. گفته می‌شود که ۱۳ تیر، همان روزی بود که آرش کمانگیر بر فراز قله دماوند رفت.

امروزه نیز در چندین و چند شهر کشورمان همچنان این جشن زنده است و برگزار می‌شود.

جشن تیرگان چیست؟

در تاریخ ایران باستان، اهمیت برگزاری جشن تیرگان با جشن‌هایی مانند نوروز، مهرگان و سده برابری می‌کند. درباره این جشن و علت برگزاری آن باورهای متعددی وجود دارد که در ادامه بررسی می‌کنیم.

ابوریحان بیرونی در کتاب آثارالباقیه خود به این جشن اشاره می‌کند و علت برگزاری آن را، گرامیداشت نویسندگان ایرانی می‌داند.

هم‌اکنون جشن تیرگان توسط زرتشتیان ایران و سایر ایرانیان در بسیاری از شهرها و استان‌ها برگزار می‌شود. جشن تیرگان حالا به عنوان میراث معنوی کشور در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

جشن تیرگان در تقویم کنونی ایران، تعطیلی رسمی ندارد؛ اما رسم معمول این است که در روز تیر، یعنی روز سیزدهم تیرماه، یا روزهایی نزدیک به آن برگزار گردد. در این جشن مراسم‌های متنوعی مانند آب‌پاشی، فال کوزه، دستبند تیر و باد و خوردن میوه و گندم نیز اتفاق می‌افتند.

یکی دیگر از جشن‌های معروف تابستانی که به ایران کهن بازمی‌گردد، جشن آب پاشونک است که مراسم و آداب جالبی هم دارد.

باورهای مردمی درباره جشن تیرگان

داستان‌ها و حکایت‌های مختلفی درباره جشن تیرگان و دلیل برگزاری آن وجود دارند. وقتی باورهای مردم درباره مناسبتی سنتی متفاوت می‌شود، جذابیت و اهمیت جشن هم به مراتب بیشتر است.

از روزگاران قدیم تا کنون، دو عقیده اصلی درباره تاریخچه و علت برگزاری جشن تیرگان وجود داشت.

اولین باور این است که این جشن برای بزرگداشت تیشتر، ستاره باران آور ایرانیان، برگزار می‌شود. دومین باور نیز این است که این جشن برای گرامیداشت و یادآوری آرش کمانگیر است. هرکدام از این باورها حکایت‌هایی طولانی و شنیدنی دارند.

از دیگر جشن‌های کهن ایران جشن انگور آذربایجان است؛ اگر به آداب قدیمی ایران علاقه‌مندید، با این جشن آشنا شوید.

تیشتر

باور اول درباره جشن تیرگان به تیشتر برمی‌گردد. روایت تیشتر، روایت همیشگی نبرد بین نیکی و بدی است. داستان از این قرار است که تیشتر در فرهنگ ایرانیان، فرشته آب است.

از طرفی دیگر در جبهه بدی، اپوس، یعنی دیو خشکسالی وجود دارد. تیشتر، فرشته‌ای است که ۱۰ روز اول ماه به‌صورت جوانی ۱۵ساله، ۱۰ روز دوم ماه به‌صورت گاوی نر و ۱۰ روز سوم ماه به‌صورت اسب درمی‌آید.

تیشتر که به شکل اسبی سفید و زیبا درآمده بود، برای نبرد با اپوس به دریای کیهانی فرورفت. در طرف دیگر ماجرا، اپوس نیز به‌صورت اسبی سیاه با گوش و دم‌دراز بود که هیبت ترسناکی داشت. در نبرد اولیه، تیشتر از اپوس شکست می‌خورد و برای طلب یاری به سمت پروردگار، یعنی اهورا، می‌رود.

در نبرد بعدی، اهورا به تیشتر کمک می‌کند و او می‌تواند در این جنگ پیروز شود. بعد از پیروزی، دوران خشکسالی به پایان می‌رسد و دوباره آب به تمام مزارع و زمین‌ها جاری می‌شود. از زمان این حکایت تا کنون، مردم سالروز این پیروزی و حیات دوباره زمین‌هایشان را جشن می‌گیرند.

آرش کمانگیر

همه ما نام آرش کمانگیر را شنیده‌ایم. در افسانه‌ها، او کسی بود که مرز ایران را با کمان خود و از فراز قله دماوند تعیین کرد. بد نیست که ماجرای آرش کمانگیر را بار دیگر به یاد بیاوریم.

ماجرا به جنگ میان سپاه افراسیاب، یعنی تورانیان، و سپاه منوچهر، یعنی ایرانیان، برمی‌گردد. سال‌های طولانی بود که این دو کشور با یکدیگر در جنگ و ستیز بودند. در نهایت، بعد از سال‌ها، سپاه ایران در روز اول تیر از سپاه تورانیان شکست می‌خورد. این اتفاق باعث می‌شود که سپاه ایرانیان در مازندران به‌سختی بیفتد و تحت‌فشار قرار بگیرد.

بعد از سال‌ها جنگ و نزاع، دو طرف تصمیم می‌گیرند که به این ستیز پایان دهند. فقط کافی بود که مرز میان دو کشور برای همیشه مشخص شود. برای تعیین مرز باید تیری از مازندران به سمت خاور پرتاب شود. فردی که برای تعیین این مرز انتخاب شد، آرش کمانگیر بود. در میان تمام کمانداران ایران، نیروی بازو و قدرت آرش از همه بیشتر بود و همه او را تحسین می‌کردند.

از دیگر جشن‌های مشهور تابستانی، جشن چله تابستان است. درباره آداب و رسوم این جشن، در این مطلب بیشتر بخوانید.

آرش کمانگیر به فرمان فرشته زمین این مسئولیت را پذیرفت و برای انجام وظیفه خود بر فراز قله دماوند رفت. او با تکیه به نیروی خداداد تیر خود را پرتاب کرد و بعد از آن پرتاب، خودش از دنیا رفت. پروردگار، یعنی هرمز، به فرشته باد دستور داد تا از تیر محافظت کند تا سالم به مقصد خود برسد.

تیر پرتاب شده بعد از اینکه از بامداد تا نیمروز در حرکت بود، در نهایت به درخت گردویی در کنار رود جیحون برخورد کرد. این درخت، به‌عنوان مرز توران و ایران مشخص شد. ایرانیان نیز هر سال، برای یادبود فداکاری و وطن‌پرستی آرش، این روز را جشن می‌گیرند. یک شعر درمورد جشن تیرگان و آرش کمانگیر، شعر زیر است:

از آن خوانند آرش را کمانگیر/ که از مرو به آمل انداخت یک تیر

اگر دوست دارید چند روزی در تاریخ کهن ایران زندگی را تجربه کنید، نیازی به ماشین زمان ندارید! با اجاره خانه های سنتی در سراسر ایران می‌توانید این حس ناب را تجربه کنید.

زمان برگزاری جشن تیرگان

درباره زمان برگزاری جشن تیرگان در بخش‌های مختلف کشور، تفاوت نظر وجود دارد. به‌صورت کلی، در گاهشمار ایرانی، دهم تیر به عنوان روز جشن تیرگان اعلام شده است. در کتاب آثارالباقیه ابوریحان بیرونی، این روز به عنوان روز بزرگداشت نویسندگان اعلام شده است و به همین دلیل در تقویم، چهاردهم تیر را روز قلم نام‌گذاری کرده‌اند.

از طرفی دیگر، طبق آیین گذشتگان و بر پایه تراداد، جشن تیرگان باید در روز تیر، یعنی ۱۳ تیرماه برگزار شود. جشن تیرگان در مازندران نیز به عنوان سیزده شو در شب سیزدهم آبان‌ماه برگزار می‌شود.

جالب است که بدانید روز سیزدهم هر ماه، تیر نام دارد. در شهرهای دیگر این جشن را در روز اول تیرماه برگزار می‌کنند. برای مثال، مردم گاریزات، در ۱۲۰ کیلومتری یزد، این جشن را به نام آب، تیر، ماهی در روز اول تیرماه برگزار می‌کنند.

یکی دیگر از جشن‌های کهن ایرانی که امروز در همه اقوام و بین همه شهرها زنده مانده است، جشن شب یلدا است که ما درباره رسوم متنوع آن در سراسر ایران گفته‌ایم.

آیین های جشن تیرگان

تمام لذت و هیجان جشن تیرگان زرتشتیان به‌خاطر آداب و رسومی است که در حین آن برگزار می‌شود. هر جشنی از جشن‌های باستانی ایران با آیین‌های خاصی همراه است. برای مثال همه ما می‌دانیم که در نوروز رسم است که به دیدار بزرگترها و سایر فامیل برویم. در شب یلدا، تمام اعضای خانواده گردهم جمع می‌شوند و بلندترین شب سال را کنار یکدیگر به صبح می‌رسانند.

با وجود اینکه اهمیت جشن تیرگان از نوروز و شب یلدا کمتر نیست؛ اما ممکن است اطلاعات چندانی درباره آن نداشته باشیم. در این جشن نیز بازی‌ها و رسوم جالبی رخ می‌دهند که باعث می‌شود روز جشن، روزی پرخاطره و به‌یادماندنی شود.

آب پاشی

به دلیل روایت اول درباره دلیل برگزاری این جشن، آب در این روز اهمیت بسیار زیادی دارد. جالب است که بدانید که نام دیگر جشن تیرگان، آبریزگان، آب پاشان و سرشوران است.

اهمیت وجود آب در این جشن به‌اندازه‌ای است که معمولاً جشن تیرگان در فضایی در نزدیکی یک چشمه و یا رودخانه برگزار می‌کنند. در این روز، تمام مردم از خانه‌هایشان بیرون آمده و به محل تعیین شده برای جشن می‌روند. مردم در این جشن، بر روی یکدیگر آب می‌پاشند تا گرمای تیرماه و تابستان آغازشده را به در کنند.

فال کوزه

همه ما با سنت فال گرفتن در ایران آشنایی داریم. حداقل یک‌بار هم که شده، برای سرگرمی و کنجکاوی، چشم‌هایمان را بستیم و دیوان حافظ را باز کردیم و یا یک برگ فال از دست‌فروش در خیابان خریدیم که ببینیم آرزویمان به کجا قرار است برسد. در جشن تیرگان نیز قرار است مراسمی مشابه فال گرفتن برگزار شود؛ اما با فال‌گرفتن‌های معمولی، بسیار تفاوت دارد.

ماجرا این است که یک روز قبل از جشن، دوشیزه‌ای از اهالی شهر کوزه‌ای سبز رنگ به دست می‌گیرد و به سراغ تمام کسانی می‌رود که می‌خواهند در این آیین شرکت کنند. این کوزه با آب پاکیزه پر شده است و پارچه‌ای ابریشمی روی دهانه آن قرار داده شده است.

تمام کسانی که آرزویی دارند و می‌خواهند در آیین فال کوزه جشن تیرگان شرکت کنند، چیز کوچکی مانند سکه، سنجاق، انگشتر و غیره داخل کوزه می‌اندازند.

در روز بعد که روز جشن است، فال کوزه برگزار می‌شود. بعد از به پایان رسیدن آب‌پاشی، تمام مردم دور درختی همیشه سبز مانند سرو که کوزه در کنار آن قرار داده شده است، جمع می‌شوند. در این زمان قرار است تمام کسانی که با آرزویی در انتظار پاسخ فال کوزه بوده‌اند، پاسخ خود را بگیرند.

در این زمان، زنان سالخورده محل نیز جمع می‌شوند و هر بار، یکی از آن‌ها شعری را می‌خواند. بعد از خواندن شعر، دختری که کوزه را می‌گرداند، یکی از اشیای داخل کوزه را بیرون می‌آورد. در این لحظه است که صاحب شیء متوجه می‌شود که شعر خوانده شده، درباره آرزوی او بوده است.

دستبند تیر و باد

اساساً این جشن با آرزوها و خاطرات افراد گره‌خورده است. داستان آیین دستبند تیر و باد این است که در روز جشن و بعد از خوردن شیرینی، همه افراد حاضر در جشن، دستبندی به نام تیر و باد به دست خود می‌بندند. این دستبند، از هفت ریسمان به رنگ‌های مختلف بافته شده است.

۹ روز بعد از برگزاری جشن، هر فرد به محلی مرتفع مانند پشت‌بام می‌رود و دستبند را از دست خود باز می‌کند. باید دستبند را در باد رها کنند و از او بخواهند که آرزوهایشان را با خود به همراه بیاورد.

ایرانیان مراسم زیادی را به شکل و رنگ‌وبوی محلی برگزار می‌کنند، یکی از آن‌ها مراسم محرم در سراسر ایران است که از گذشته رنگ افسانه‌های محلی ایرانی را هم به خود گرفته است.

آیین و رسوم جشن تیرگان در ایران

اگرچه نام جشن تیرگان، امروزه بسیار کمرنگ شده است و مردم کمی هستند که درباره آن می‌دانند؛ اما همچنان در بسیاری از شهرها به‌صورت جدی  برگزار می‌شود.

شهرهای بسیاری در ایران هستند که همچنان برای این جشن اهمیت قائل هستند و هرساله تدارکات زیادی برای جشن تیرگان در بلندترین روز سال، فراهم می‌کنند. نکته اما این است که ممکن است آداب و رسوم برگزاری جشن در شهرهای مختلف، متفاوت باشد.

آیین جشن تیرگان در مازندران

در میان تمام شهرهایی که جشن تیرگان را برگزار می‌کنند، مازندران از جمله وفادارترین شهرها است. مردم این شهر، هرسال در شب سیزدهم آبان‌ماه جشن تیرگان را با نام تیرما سیزده شو برگزار می‌کنند. علاوه بر تمام آیین‌هایی که پیش از این ذکر شد، رسوم دیگری نیز در این شهر اجرا می‌شوند که جشن را بسیار جذاب‌تر می‌کنند.

اصلی‌ترین شخصی که جشن تیرگان را در مازندران اجرا می‌کند، لال نام دارد. این نام به این دلیل است که این شخص در طول جشن نباید صحبت کند. برای جلوگیری از حرف زدن، در شب دوازدهم ماه در آب سرد رودخانه شنا می‌کند تا از شدت سرما نتواند روز بعد صحبت کند. اصلی‌ترین رسومی که در جشن تیرگان در مازندران رعایت می‌شود، شب‌نشینی و جمع شدن بزرگان فامیل کنار یکدیگر است.

در زمان دورهمی، مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌ها در کنار فرزندان و نوه‌های خود جمع می‌شوند. در میان خانواده‌ها رسم است که پسران جوانی که به‌تازگی نامزد کرده‌اند، به مناسبت این جشن، برای نامزد خود هدیه‌ای تدارک ببیند. این هدیه، سیزدهی نام دارد. سیزدهی شامل انواع میوه‌های مختلف مانند به سیب، انار، سنجد، انگور، پرتقال و غیره است. در کنار میوه‌ها،‌ یک جفت کفش و یک طاق پارچه نیز به عروس هدیه داده می‌شود.

مردم مازندران، به مناسبت این جشن، در کوچه‌ها و خیابان‌ها، مشعل و سوچو روشن می‌کنند و به استقبال جشن می‌روند. کشاورزان معتقدند که باید تا پیش از شب جشن، کارهای زمینشان را تمام کنند تا بتوانند با خیالی راحت در جشن شرکت کنند. یکی از آیین‌های جشن تیرگان در مازندران، آیین شال‌اندازی است.

طبق این آیین، پسران نوجوان دستمالی را در ایوان خانه فردی می‌اندازند و صاحب‌خانه نیز دستمال را با خوراکی و میوه پر کرده و با خواندن آواز، پسران را از پر کردن دستمالشان مطلع می‌کند. لال‌بازی یکی دیگر از رسوم مهم جشن تیرگان در مازندران است. این رسم نیز به این شکل است که گروهی به سرپرستی لال به خانه‌ها می‌روند و تمام اهالی خانه و حیوانات داخل خانه را شیش می‌زنند.

شیش، تکه چوب نازکی است که از جمله نمادهای اصلی جشن است؛ زیرا این چوب، یادآور کمان آرش کمانگیر است. علاوه بر تمام این رسوم، آیین‌های دیگری مانند فال حافظ، فال‌گوشی، آب‌پاشی، فال سنجاق و فال گردو نیز در طی این جشن در مازندران اجرا می‌شوند.

آیین جشن تیرگان در گیلان

مردم گیلان نیز جشن تیرگان را هر سال با جدیت برگزار می‌کنند. این جشن، طبق گاهشمار مخصوص این منطقه، هر سال در شب ۲۷م آبان‌ماه برگزار می‌شود. تمام آیین‌های اصلی جشن، مانند آب‌پاشی، فال کوزه و دستبند تیر و باد در گیلان نیز برگزار می‌شوند. جشن تیرگان در گیلان، یکی از خاطره‌انگیزترین روزهای شهر است.

زمانی که در اواسط پاییز و زمانی که تمام طبیعت رنگ و لعاب شادابی به خود گرفته است، شهر نیز به جنب و جوش برای برگزاری جشن می‌افتد. تمام کوچه‌ها و خیابان رنگ و بویی از جشن می‌گیرند و در نهایت در روز جشن، همه با چهره‌هایی خندان در کنار یکدیگر جمع می‌شوند.

اگر می‌خواهید این جشن را از نزدیک تجربه کنید، بهترین انتخاب اجاره اقامتگاه های بوم گردی گیلان است که اصالت محلی خود را در بکرترین مناطق گیلان حفظ کرده‌اند.

آیین جشن تیرگان در بین زرتشتیان

اساساً، جشن تیرگان از جشن‌های اصلی مردم زرتشت است. این جشن میان زرتشتیان، روز دهم تیر و سیزدهم تیرماه زرتشتی برگزار می‌شود. در کتاب اوستا، تیر، تیشتر و در زبان پهلوی، تیشتر نامیده شده است.

طبق باورهای کهن مردم زرتشت و نوشته‌های اوستا، تیشتر نام فرشته و ستاره‌ای است که نویددهنده باریدن باران است.

اسطوره آرش کمانگیر و تعیین مرز و ایران و توران توسط او در میان مردم زرتشت نیز از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.

یکی از دلایل عمده برگزاری جشن تیرگان توسط زرتشتیان، افسانه آرش کمانگیر است. روایت دیگری که درباره دلیل برگزاری جشن میان زرتشتیان وجود دارد، برمی‌گردد به زمان ساسانیان. زمانی که ایران دچار ۷ سال قحطی شده بود.

در آن زمان و در چنین روزی، مردم نماز باران خواندند و چند روز بعد، بارش باران، کشور را از گرسنگی و قحطی نجات داد. مردم هرسال، این روز را به مناسبت اتفاق خوش یمن آن سال‌ها جشن می‌گیرند و در روز جشن، به یکدیگر آب می‌پاشند.

اگر به دیدن مراسم کهن و پرمعنای زرتشتی علاقه‌مندید، سفری به یزد داشته باشید و با اجاره اقامتگاه های بوم گردی یزد در تاریخی‌ترین بافت شهر زندگی را تجربه کنید.

دیگر شهرهایی که در آن جشن تیرگان برگزار می‌شود

اصلی‌ترین شهرهایی که جشن تیرگان را برگزار می‌کنند، مازندران، گیلان، شیراز و اهواز هستند. نکته اما این است که این‌ها، تنها شهرهایی نیستند که به این جشن اهمیت می‌دهند و آن را همچنان زنده نگه می‌دارند. در سرتاسر کشور، شهرها و روستاهای کوچک و بزرگی وجود دارند که با وجود امکانات کم، جشن تیرگان را برگزار می‌کنند.

شهرهایی ماند یزد، کرمان، اصفهان  روستاهای اطراف آن‌ها نیز هر سال به برگزاری جشن می‌پردازند. در شهرهایی مانند تهران، کرج، میبد و اردکان نیز بخشی از مردم، هرساله یاد این جشن را زنده نگه می‌دارند.

پاسخ به سوالات متداول درباره جشن تیرگان