سرزورزوما، کمپین احیای جنگلهای حرا
در کرانه سواحل نیلگون خلیج فارس, جایی میانه دریا و خشکی درختانی به هم تنیده دست به دست هم داده‌اند تا امن و پناه گونه‌های مهاجر پرندگان و ماهی‌های یکی از مهم‌ترین ذخایر زیست کره در ایران شوند. دردآور است که در سال‌های گذشته جنگلهای حرا روزگار را به سختی می‌گذرانند.
پیش روی دریا در خشکی، گرمایش زمین, عبور و مرور قایق‌های موتوری از حاشیه جنگل و قطع و هرس بی رویه، این محافظان زیست بوم را در معرض انقراض قرار داده و نگرانی‌های ملی و جهانی گسترده‌ای ایجاد کرده است.
خوشبختانه با هوشیاری مردم محلی و دلسوزان محیط زیست اقدامات بسیاری در زمینه بازیابی این جنگل‌ها صورت گرفته است.
سرزروزوما نام پروژه‌ی احیای جنگلهای حرا و برگرفته از نام منطقه‌ای در نزدیکی روستای گوران در جزیره‌ی قشم است که روزگاری پوشیده از درختان حرا بوده. این پروژه زیست محیطی تلاش می‌کند تا با کاشت مجدد این درختان خاطره سبز درختان را دوباره زنده کند.
همچنین منافع این طرح صرف آگاهی بخشی و آموزش جامعه محلی و توانمند سازی آنها در زمینه حفاظت از جنگلهای حرا خواهد شد. اما همچنان بیم آن می‌رود که بازدیدهای متوالی و بدون چارچوب منجر به تخریب و فرسایش بیشتر این منطقه و سایت‌های دیگر جنگل حرا شود. پس باید به دنبال کمتر کردن عوامل مخرب زیست بوم این منطقه بود.
به منظور نیل به این هدف و استمرار دست‌آورد‌های محلی حافظ محیط زیست در این منطقه جاباما, بوم وند، شرکت تعاونی توسعه گوران و استودیوچهار هم پیمان شده اند تا در پوشاندن رخت سبز به تن زرین ماسه ها در طرح سرزورزوما به مردم منطقه دست یاری دهند.
همه چیز درباره جنگل های حرا
درخت حَرّا (Avicennia marina) یکی از گونه‌های مانگرو و از خانواده بزرگ شاه‌پسند است. گونه مانگرو صرفاً یک پوشش گیاهی نیست. مانگرو به طور کلی معرف نوعی از اکوسیستم استوایی است که از تجمع گونه‌های خاص گیاهی و جانوری در سواحل پست ایجاد می‌شود.
جنگلهای حرا از مناطق نوزادگاهی و زایشگاه آبزیان در جنوب ایران است که اکوسیستم دریایی منطقه را پشتیبانی می‌کنند، تولید مثل گونه‌هایی مانند خرچنگ، صدف و میگو وابسته به جنگلهای حرا است. پرندگان آبزی و کنارآبزی زیادی مانند فلامینگو، گیلانشاه، حواصیل، اگرت، ماهی خورک و آبچلیک نیز در این زیستگاه طبیعی زندگی می‌کنند.
تنوع زیستی این منطقه بسیار بالا است و نام بردن از تمامی این گونه‌ها در حوصله این متن نمی‌گنجد اما لازم است بدانید در مجموع این منطقه دارای ۱۶ گونه نرم‌تن، بیش از ۱۰ گونه سخت پوست، ۳۲ گونه ماهی، ۹ گونه خزنده و ۱۳ گونه پرنده و یک گونه از جوندگان است.
درختان این مناطق عموماً شوره‌زی هستند. درختان شوره‌زی به قناعت و بردباری معروف‌اند زیرا می‌توانند حتی با استفاده از آب‌‌های شور به زندگی خود ادامه دهند.
این درختان به هم تنیده، دوشادوش یکدیگر هر روز غروب با بالا آمدن آب دریا تا گلو در آب شور فرو می‌روند. پوست و ریشه این درختان به آنها این امکان را می‌دهد تا با دفع نمک دریا تنها آب شیرین را دریافت کنند.
درختان حرا برای تصفیه آب شیوه خاص به خود را دارند. ریشه‌های این درختان سوزنی شکل و توخالی است. شب با بالا آمدن آب دریا ریشه و قسمت‌های پایینی درخت در آب شور غرق می‌شوند.
این ریشه‌های سوزنی شکل تو خالی آب را در روزنه‌های خود برای روز آینده ذخیره می‌کنند. هنگامی که خورشید از دریا سر بر می‌آورد، دریا رفته رفته پایین می‌رود. در میانه روز آب به قدری پایین می‌رود که ریشه‌های گیاه از آب بیرون می‌ماند. تابش مستقیم نور خورشید به ریشه‌ها باعث می‌شود تا آب ذخیره شده در مرکز ریشه بر اثر گرما تبخیر شود.
بخار آب تصفیه شده به قسمت‌های بالایی تنه و پوست نفوذ کرده و با خنک شدن هوا به صورت مایع در‌می‌آید. صد هزار هکتار از جزیره قشم از درختان سخاوتمند و صبور حرا پوشیده شده که هر یک به تنهایی می‌توانند روزانه تا ۶ لیتر آب را از طریق ریشه‌های خود تصفیه کنند. تصور می‌کنم حالا بهتر می‌توانید تأثیر وجود این درختان بر زندگی گونه‌های گیاهی و جانوری منطقه را مشاهده کنید.
برگ‌های سبز روشن درختان حرا که در امتداد شاخه‌های بلند ۳ تا ۶ متری آنها قرار گرفته به غیر از آب، هوای منطقه را نیز تصفیه می‌کنند. درختان حرا قابلیت جذب کربن بسیار بالایی دارند و بیش از هر درختی در دنیا می‌توانند هوا را تصفیه کنند.
این درختان ترکیبات کربن را به صورت گسترده از هوا و آب جذب می‌کند و آنها را از طریق ریشه به خاک منتقل می‌کند. این کربن منبع اصلی تغذیه گیاهان دیگری است که در جنگل حرا رشد می‌کنند. جذب بالای کربن باعث فتوسنتز بیشتر و تولید اکسیژن بیشتر خواهد شد. جنگلهای آمازون به دلیل وفور همین گونه گیاهی است که به ریه زمین ملقب شده است.
دانه درخت حرا بر روی شاخه درخت می‌روید و رشد اولیه خود را همانجا ادامه می‌دهد تا پس از مدتی مانند نهال از درخت مادر جدا شده و در مرداب می‌افتد.
نهال‌های تازه جدا شده در گل و لای ریشه کرده و درخت مستقلی تشکیل می‌دهند. این شیوه از تکثیر باعث می‌شود تا این درختان به صورت جنگلهای به هم تنیده گسترش یابند و سپری بی روزن در مقابل بادهای سهمگین خلیج بسازند.
حدفاصل دلتای رودخانه مهران و گورزین در جزیره قشم از سال ۱۳۵۱ با وسعتی بیش از هشتاد و دو هزار هکتار به عنوان منطقه حفاظت شده حرا، تحت محافظت قرار گرفت. در سال ۱۳۵۴ وسعت این منطقه حفاظت شده به هشتاد و پنج هزار هکتار افزایش یافت و نام پارک ملی به خود گرفت.
سرانجام در سال ۱۳۵۵ به شبکه جهانی انسان و کره مسکون (MaB) پیوست و به‌عنوان یک ذخیره زیست کره شناخته شد و تا اکنون نیز پابرجا بوده و تحت مدیریت اداره کل محیط زیست استان هرمزگان حفاظت می‌شود. البته کنوانسیون رامسر بیش از صد هزار هکتار از منطقه ترعه خوران را به عنوان منطقه دارای ارزش اکولوژیک برای پرندگان مهاجر معرفی کرده است.
منطقه حفاظت شده حرا یک تالاب بین‌المللی است که به عنوان حساس‌ترین ذخیره زیست کره جنوب ایران شناخته می‌شد. این منطقه حساس دریایی، منطقه ویژه پرندگان کمیاب است و سالانه گردشگران زیادی را مجذوب زیبایی‌های دلربایش می‌کند.
چرا کمپین احیای جنگل های حرا شکل گرفت؟
ورود توریست به این منطقه منافع مالی بسیاری را برای مردم منطقه به همراه آورده است اما شیوه نادرست استفاده از امکانات طبیعی منطقه باعث شده توریسم ضربات سهمگینی به اکوسیستم جنگل حرا وارد کند.
عبور مرور بیش از اندازه قایق‌های موتوری خصوصاً در نزدیکی جنگلهای حرا به منظور بازدید از آنها باعث ایجاد امواج بسیاری می‌شود که در دراز مدت باعث از بین رفتن برخی از گونه‌های گیاهی و جانوری می‌شود همزمان این برخورد مداوم این امواج به تپه‌های شنی باعث فرسایش فزاینده آنها شده است.
همچنین بر اثر ساخت و ساز و قطع بی‌رویه این درختان قسمت‌هایی از جنگل حرا در قشم به کلی از بین رفته است.گرمایش زمین نیز در یک دهه اخیر باعث خشکسالی‌های متمادی در منطقه شده است.
از بین رفتن پوشش گیاهی حاشیه ساحل خود باعث فرسایش بیش از حد خاک می‌شود و به پیشروی آب در ساحل کمک می‌کند. با پیشروی روز افزون آب در ساحل برخی از قسمت‌های جنگل حرا برای همیشه زیر آب مدفون شد.
بادهای موسمی این منطقه همراه با شروع بهار وزیدن آغاز می‌کنند. در نبود درختان حرا و خشک شدن مسیر آب در این جنگل‌ها، وزیدن باد مساوی با ایجاد گرد و غبار محلی شدیدی است که تا روزها مردم منطقه را درگیر خود می‌کند.
این تنها بخشی از بلایایی است که بر اثر از بین رفتن پوشش گیاهی در این منطقه رخ داده است. هر روز از تعداد گونه‌های گیاهی و جانوری منطقه کاسته می‌شود و پرندگان و ماهی‌های مهاجر کمتری به این ذخیره زیست کره وارد می‌شوند.
به همین دلیل اهالی روستای گوران، فعالان گردشگری و متولیان شرکت تعاونی روستا با همکاری مشاوران داوطلب سلسله اقداماتی را برای کند کردن فرسایش خاک و زنده سازی ساحل به عمل آورده‌اند. خوشبختانه تحقیقات گسترده و دقیقی بر روی شیوه‌های مختلف حفظ و بازیابی جنگلهای مانگرو در سایر نقاط دنیا صورت گرفته است.
بنیان‌گذاران طرح سرزورزوما با استفاده از این روش‌ها و همچنین بهره بردن از شیوه‌های سنتی احیای جنگلهای حرا موفق شدند تا با تنظیم شیوه‌های کاشت و هرس سنتی درختان در بازیابی قسمتی از این جنگل‌ها را بازیابی کرده و قسمت‌های باقی مانده از این زیست بوم کم نظیر در جهان را به شیوه‌های بهینه نگهداری می‌کنند.
اهالی روستا با کمک نیرو‌های داوطلب محلی و غیرمحلی از آغاز طرح تاکنون موفق شده‌اند بخشی از نوار جنگلی را نرده گذاری کنند. همچنین با اضافه کردن بافت‌های الیافی و صدفی به دیواره ساحلی باعث کاهش فرسایش و تثبیت هرچه بیشتر تپه ماسه‌ها شده‌اند.
احیای جنگلهای حرا یکی از پروژه‌هایی است که از چند سال پیش در این منطقه در حال انجام است که با تمرکز بر جامعه محلی می‌کوشد تا مردم محلی را در حفاظت از محل زندگی خود هشیارتر کند.
زیرا این منابع طبیعی به غیر از تصفیه آب و هوا و جلوگیری از ریزگرد، با فعال کردن پتانسیل‌های گردشگری منطقه یکی از منابع اصلی درآمد مردم است.
تنها در یکی از مراحل انجام پروژه با آموزش شیوه بذر چینی به کودکان روستای گوران بیش از شش هزار نهال درخت حرا تهیه شد که توسط همین کودکان نیز در بستر گلی کاشته شد.
با پیگیری‌های فعالان محیط زیست و روستاییان بیشتر این نهال‌ها با موفقیت به چرخه اکوسیستم جنگل حرا اضافه شده و در حال رشد است.
همچنین سازمان ایکوم که از سال ۱۹۴۶ تاکنون با ارائه خدمات به اعضای کمیته موزه‌های سراسر جهان آنان را در زمینه حفظ و حراست از گنجینه‌های ملی‌شان و تبادل تاریخ و فرهنگ یاری رسانده است نیز در این پروژه نقش بزرگی ایفا کرده است و در زمینه اطلاع رسانی و حمایت معنوی از پروژه گام‌های استواری برداشته است.
مجموع تلاش‌های این گروه و مردم محلی باعث شد تا در سال ۲۰۱۹ و ۲۰۲۲ موزه زنده روستای گوران به عنوان مقام اول خلاقیت در بین موزه‌های کشور انتخاب شود.
با این وجود نمی‌توان خدمات ژئوپارک جهانی، اداره کل میراث فرهنگی و سازمان منطقه آزاد و محیط زیست قشم را نیز در این راه نادیده گرفت که با خدمات مادی و معنوی خویش به اجرای این طرح کمک شایانی کردند.
کمپین احیای جنگلهای حرا در مجامع جهانی نیز مطرح شده است. نماینده مردم روستای گوران سال گذشته این طرح را در همایش بین‌المللی ایکوم که در شهر پراگ برگزار شده بود معرفی نمود. امروز دیگر اهمیت جنگلهای حرا و فوائد جهانی حفظ آنها بر هیچ یک از دغدغه‌مندان محیط زیست در دنیا پوشیده نیست.
کمیته مرکزی طرح سرزورزوما همچنین در نظر دارد با اختصاص کلبه‌های چوبی به نام شهرهایی که ایران با آنها مبادلات دریای دارد، نظر سفرای این کشورها را به مشارکت در این طرح جلب کرده، تا در انجام این طرح از امکانات بین‌المللی موجود بهره ببرد.
نقش جاباما و پروژه مشترک با بوم‌وند، شرکت توسعه تعاونی گوران واستودیوچهار برای احیای جنگل های حرا
جنگل حرا یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های جهان و تنها جنگل غرقابی ایران است اما متأسفانه توجه چندانی به حفظ این جنگل‌ها تا کنون معطوف نشده بود و امروز جاباما به‌عنوان یکی از شناخته‌شده‌ترین پلتفرم‌های گردشگری ایران، در راستای اجرای مسئولیت اجتماعی خود، در تلاش است قدم مؤثری برای اطلاع‌رسانی حداکثری این پروژه به گردشگران و جامعه بردارد.
جاباما مسئولیت خود را «گردشگری مسئولانه» می‌داند و برای تحقق این وظیفه درصدد است در کنار توسعه ظرفیت‌های گردشگری و بزرگ‌تر کردن این بازار، توجه خود را به نگهداشت مسئولانه و استاندارد جنبه‌های مختلف گردشگری معطوف کند.
از همین رو همکاری با تیم‌های محلی که شناخت درستی از تاریخچه و فرهنگ و زیست‌بوم خود دارند، نه تنها به حمایت از این تیم‌ها بلکه به حفظ و توسعه هر بوم منجر می‌شود.
یکی از شرکت‌هایی که جاباما با آنها در این پروژه همکاری دارد شرکت تعاونی توسعه گوران است. این شرکت کار خود را در سال ۱۳۹۶ با تلاش برای احیای حرفه‌های سنتی مانند لنج سازی و دریانوردی بادبانی آغاز کرد.
این شرکت علاوه بر احیای این حرف سال‌هاست با هدف آموزش مردم و کودکان گوران احیای زیست‌بوم این منطقه از طریق احیای فرهنگی و توسعه اقتصاد بوم گردشگری فعالیت می‌کند. امروز تعداد زیادی از مردم روستا در این شرکت عضویت دارند و برای پیشبرد اهداف آن در زمینه‌های مختلف فعالیت می‌کنند.
تیم بوم‌وند متشکل از افراد بومی - طراح تجربه‌های جذاب و متفاوت محلی در جنوب ایران است و با تمرکز بر ساکنان و داستان‌های بومی، در تلاش برای معرفی منطقه به گردشگران است.
بوم‌وند با برگزاری تور‌های مختلف در منطقه به ایجاد اشتغال برای ساکنین زمینه استفاده بهینه از امکانات طبیعی و فرهنگی منطقه را فراهم می‌آورد.
شما نیز می‌توانید با خرید هر نهال حرا نه تنها به حفظ این جنگل‌ها و زمین، بلکه به آموزش به کودکان بومی، اشتغال‌زایی و توسعه اقتصاد و زیست‌بوم گوران کمک می‌کنید. در ضمن در راستای قدردانی از این عمل پسندیده شناسنامه درخت کاشته شده به نام شما و یا کسی که درخت را به او هدیه می‌دهید، ثبت می‌شود.
می‌توانید با ورود به لینک زیر و از طریق سایت بوم‌وند به هر تعداد که مایل هستید نهال حرا بخرید و به‌نام خود یا دوستان و عزیزان‌تان به زمین هدیه کنید.
