روز جهانی بزرگداشت فرهنگ بلوچ؛ روزی برای پاسداشت اصالت و زیبایی
روز جهانی بزرگداشت فرهنگ بلوچ؛ روزی برای پاسداشت اصالت و زیبایی
دوازدهم اسفند (۲ مارس) در تقویم جهانی روزی برای «بزرگداشت فرهنگ بلوچ» است که در بسیاری از کشورهای جهان مثل ایران، افغانستان، پاکستان، کشورهای اروپایی، آفریقایی و عربی جشن گرفته می‌شود. روز جهانی بزرگداشت فرهنگ بلوچ فرصتی است برای تجلیل از فرهنگ، زبان، موسیقی، هنر و آداب و رسوم این قوم در سراسر جهان. این روز به ابتکار فعالان فرهنگی بلوچ نام‌گذاری شده و هدف آن آگاهی‌بخشی درباره‌ی هویت و تاریخ بلوچ‌ها، ترویج زبان بلوچی و حفظ سنت‌های ارزشمند این قوم کهن است. بلوچ‌های سراسر جهان این روز را با اجرای موسیقی سنتی، برگزاری نمایشگاه‌های صنایع‌دستی، جلسات شعرخوانی به زبان بلوچی و همایش‌هایی درباره تاریخ و فرهنگ بلوچ جشن می‌گیرند. از سوی دیگر، روز بزرگداشت فرهنگ بلوچ فرصتی است برای گفتگو درباره چالش‌های فرهنگی بلوچ‌ها مثل خطر فراموشی زبان بلوچی، مهاجرت و مسائل اقتصادی و اجتماعی آنها. بلوچ‌ها مردمانی هستند آزادمنش، مهمان‌نواز، صبور و مقاوم که تاریخشان سرشار از داستان‌های رشادت و مقاومت است. این مردمان خونگرم و مهربان به مهمان‌نوازی شهره‌اند و باور دارند مهمان، برکت خانه است. هر مسافر یا مهمانی که پا به خانه یک بلوچ بگذارد، با نهایت احترام و محبت از او پذیرایی می‌کنند. روز جهانی بزرگداشت فرهنگ بلوچ تنها روزی برای جشن گرفتن نیست؛ این روز فرصتی‌ست برای همبستگی بلوچ‌های سراسر جهان و تلاش برای زنده نگه‌داشتن میراث غنی این قوم کهن.
پاسداشت فرهنگ بلوچ در ایران
سیستان و بلوچستان، دومین استان پهناور سرزمینمان که در جنوب شرقی ایران واقع شده است، با خاک گرم و دامنگیر و تاریخ هزاران ساله‌اش، خانه بلوچ‌های ایران است. مردمان این دیار با اصالت و پیشینه‌ای غنی، در طول تاریخ توانسته‌اند فرهنگ و آداب و رسوم خود را حفظ کنند. روز جهانی بزرگداشت فرهنگ بلوچ فرصتی است تا نگاهی عمیق‌تر به این فرهنگ بی‌بدیل داشته باشیم و جلوه‌های آن را از زبان و موسیقی گرفته تا صنایع‌دستی و معماری بررسی کنیم. در ادامه به شاخصه‌های اصلی فرهنگ بلوچی در ایران می‌پردازیم:
زبان بلوچی؛ صدایی از دل تاریخ
زبان بلوچی یکی از شاخه‌های زبان‌های ایرانی شاخه شمال غربی است که با گویش‌های متنوعی در بلوچستان ایران، پاکستان، افغانستان و حتی عمان و ترکمنستان صحبت می‌شود. این زبان که با زبان‌های کُردی و پهلوی قرابت زیادی دارد، حامل داستان‌ها، افسانه‌ها و اشعار شفاهی مردمان بلوچ است که نسل به نسل و سینه به سینه منتقل شده‌اند. یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد زبان بلوچی، ضرب‌المثل‌ها و اشعار آن است که نشان از تاریخ، حکمت و روحیه جنگاوری این قوم اصیل دارد. زبان بلوچی دارای دو گویش اصلی و چندین لهجه فرعی است: بلوچی شرقی که بیشتر در پاکستان، افغانستان و هند رواج دارد و بلوچی غربی که در ایران، ترکمنستان و عمان رایج است. هر کدام از این گویش‌ها، لهجه‌های متفاوتی دارند که به‌خاطر پراکندگی جغرافیایی بلوچ‌ها به وجود آمده‌اند. امروزه، زبان بلوچی به دو شاخه شمالی و جنوبی تقسیم می‌شود و هرکدام از این شاخه‌ها گویش‌های متنوعی را در برمی‌گیرد که می‌توان از آنها به دو گویش «سرحدی» و «مکرانی» اشاره کرد. بر اساس آنچه در دانشنامه ایرانیکا درباره بلوچستان آمده است: «گویش سرحدی در شهرستان‌های زاهدان، خاش و زبال رایج و دارای لهجه‌های گوناگون است. بیشتر بلوچ‌هایی که در خراسان جنوبی و استان گلستان زندگی می‌کنند با گویش سرحدی تکلم می‌کنند. گویش مکرانی در بقیه مناطق سیستان و بلوچستان به جز سه شهرستان راهدان و خاش و زابل، رواج دارد و خود دارای چند گویش و چندین لهجه است. در منطقه مکران، گویش‌هایی مانند «سراوانی»، «پنوجی» و «کاروانی» خود گویش‌های مستقلی هستند که البته نسبت به سرحدی، به مکرانی نزدیک‌ترند.»
موسیقی و آواز بلوچی؛ نغمه‌هایی از عمق جان
موسیقی بلوچی یکی از تاثیرگذارترین بخش‌های فرهنگ بلوچستان است که اغلب با سازهای سنتی مثل سرنا، دهل، تمبورک، قیچک، رباب و دونلی نواخته می‌شود. در این میان بیشترین تحرک جغرافیایی سازهای بلوچ را بنجو داشته است؛ سازی نه چندان تاریخی و با سابقه‌ای کوتاه در موسیقی بلوچستان که نخستین بار در ژاپن ساخته می‌شود و به سرعت شرق آسیا را طی می‌کند. این ساز به دلیل استقبال فراوان در بلوچستان ایران به سمبل موسیقی معاصر این فرهن بدل گشته و در موسیقی عامه پسند بلوچ نقش محوری یافته است. موسیقی بلوچی که ارتباط عمیقی با زندگی، تاریخ، طبیعت و احساسات مردمان این سرزمین دارد، از دیرباز در رنج و غم و سرور و شادی نواخته می‌شد. نغمات موسیقی بلوچستان معمولاً وابسته به مراسم آیینی است. عمده این آیین‌ها به مراسم مذهبی، جشن‌ها یا اعیاد ارتباط دارد. روابط بین ملودی‌ها و مراسم خاص در نام‌های نغمات منعکس شده است: لیکو و ذهیروک: این دو فرم‌های صوتی آوازی هستند. این آواز مختص هجران است و هنگامی خوانده می‌شود که یکی از دوستان و نزدیکان و عزیزان از کشور خود دور است. در ابتدا، ذهیروک تنها در دو گروه از زنان خوانده می‌شد که در طول کار روزانه‌ی خود ملودی ذهیروک را اجرا و مبادله می‌کردند. این شیوه دیگر رایج نیست و ذهیروک توسط خوانندگان مرد خوانده و همراه با سروز یا قیچک بلوچی خوانده می‌شود. گواتی: موسیقی‌‌های درمانی که در آیین‌های خاص به ویژه مراسم وجد و خلسه برای درمان بیماری‌های روحی و روانی اجرا می‌شود و نوعی موسیقی آیینی است.
صنایع دستی بلوچی؛ راوی فرهنگی غنی
سوزن‌دوزی بلوچی با نقش و نگارهای هندسی خوش آب و رنگ، شهره عام و خاص است و در سراسر جهان طرفدار دارد و هویت زنان بلوچ را نمایان می‌کند. این هنر در طرح‌های هندسی و زاویه‌دار تکرارپذیر و کاملاً تقسیم‌بندی‌شده انجام می‌شود. شیوه‌های مختلف نقش‌اندازی و رنگ‌بندی بازتاب‌دهنده مناطق مختلف جغرافیایی در این محدوده است. اصولاً نقوش، نسخه‌های ساده شده از گل‌ها و فرم‌های گیاهان هستند. بلوچ‌ها از دیرباز، به جز سوزن‌دوزی در هنرهای دستی دیگر مثل حصیربافی، سفالگری و قالی‌بافی نیز مهارت ویژه‌ای داشته‌اند. قالی‌های بلوچی با رنگ‌های سرخ و نارنجی و سبز و نقش‌های چشم‌نواز، زینت‌بخش خانه‌های بسیاری است. سفالگری هم یکی از هنرهای کهن در این سرزمین است که قدمتی به درازای تاریخ دارد. سفال کلپورگان که یکی از مشهورترین صنایع دستی بلوچستان است، با عمر هفت هزار ساله‌اش، هنوز در روستای کلپورگان با دستان هنرمند زنان این منطقه ساخته می‌شود.
لباس بلوچی، آمیخته‌ای از رنگ و هنر
لباس بلوچی یکی از مهم‌ترین نمادهای هویتی مردم بلوچ است و از بخش‌های مختلفی تشکیل می‌شود. لباس مردان بلوچ ترکیبی است از سربند یا لنگوته، دستمال سر، چکن دوز، جامگ، لنگ، شال، کرو، پاجامک و کرته و لباس زنان این منطقه نیز شامل پاجامک، تکو، مهنا (مقنعه)، سریگ، پاپوش، سواس و قبا است. این لباس‌ها تحت‌تاثیر شرایط آب‌وهوایی منطقه بلوچستان طراحی شده و با وضعیت اقلیمی این منطقه سازگاری دارد.
طعم ناب غذاهای بلوچی؛ تجربه‌ای جذاب و بی‌تکرار
از خوش‌طعمی غذاهای بلوچی هر چه بگوییم کم گفته‌ایم. غذاهای این منطقه با ترکیبی از ادویه‌های معطر و روش‌های پخت منحصر‌به‌فرد، تجربه‌ای فراموش‌نشدنی را برای هر ذائقه‌ای رقم می‌زنند. از محبوب‌ترین و البته کهن‌ترین غذاهای بلوچی می‌توان به تباهگ اشاره کرد. در زمان‌های قدیم، مردم بلوچ برای نگهداری گوشت گوسفند، آن را درون گرد انار و نمک قرار می‌دادند و چند روزی زیر نور آفتاب می‌گذاشتند تا حسابی خشک شود. بعد آن را در آب می‌جوشاندند و گوشت پخته را سرو می‌کردند. تنورچه هم یکی از غذاهای خوشمزه بلوچی است که برای تهیه آن، بره‌ای را به‌صورت کبابی یا کامل در تنور آماده می‌کنند. دوغ‌پا که یکی دیگر از غذاهای جذاب این منطقه است، کمی به قیمه شباهت دارد ولی مواد آن را به‌جای آب، در دوغ می‌پزند. در سیستان و بلوچستان هم در کنار غذاهای اصیل بلوچی که نام بردیم، لنجو (آبگوشت ماهی) دوغ برک، آبگوشت زابلی، اوجیزک، بت ماش، پکوره و ماهیگ پچ هم طبخ می‌شود. «آچار» هم یکی از قدیمی‌ترین و معروف‌ترین ادویه‌هایی‌ست که از ترکیب چند ماده غذایی مثل گندم، پیاز، تخم گشنیز، زیره و... تهیه می‌شود.
معماری بلوچی؛ تلفیقی از اصالت و زیبایی
معماری بلوچی نیز مثل سایر بخش‌های فرهنگ بلوچ، قدمتی طولانی و پنج هزار ساله دارد. خانه‌های سنتی بلوچستان با الهام از اقلیم گرم و خشک این منطقه ساخته می‌شوند. کپرهای بلوچی که از شاخه‌های نخل تهیه می‌شوند، نمادی از معماری پایدار و هماهنگ با طبیعت هستند. این کپرها به دلیل ساختار سبک و امکان تهویه طبیعی، زندگی در گرمای طاقت‌فرسا را امکان‌پذیر می‌کنند. همچنین مردم بلوچ اهل کوچ بوده‌اند و انعطاف‌پذیری در انتخاب مصالح و فناوری ساخت ویژگی‌های بارز خانه‌های بلوچ است. سیستان و بلوچستان بادهای ۱۲۰ روزه دارد که از اواخر بهار تا اواخر تابستان می‌وزند و همین موضوع، باعث شده تا عنصر باد در شکل‌گیری معماری این منطقه نقش زیادی داشته باشد. ساخت بادگیر در معماری خانه‌های بلوچی به همین دلیل است. همچنین مساجد تاریخی این منطقه با گچ‌بری‌های ظریف و طاق‌های بلند، معماری اسلامی را با المان‌های بومی ترکیب کرده‌اند. قلعه‌های باستانی بلوچستان مانند قلعه ناصری ایرانشهر و قلعه سیب سوران نیز نمونه‌هایی از معماری تاریخی و نظامی این منطقه به شمار می‌روند. در جاباما هم نمونه‌هایی از اقامتگاه‌های برخوردار از معماری بلوچی وجود دارد که اغلب در چابهار مشغول به فعالیت هستند.
حفظ و گسترش فرهنگ بلوچ؛ نقش ما چیست؟
روز جهانی بزرگداشت فرهنگ بلوچ نه فقط فرصتی برای شناخت بیشتر این فرهنگ کهن، که یادآور مسئولیت ما در قبال حفظ و ترویج این میراث ارزشمند است. جاباما در راستای این مسئولیت و کمک به آشنا کردن مردم ایران با فرهنگ بلوچستان و ترویج گردشگری در منطقه سیستان و بلوچستان گزارش سال ۱۴۰۲ خود را به چابهار تقدیم کرد تا سهمی هرچند کوچک در ادای احترام بهاین سرزمین بکر و کم‌نظیر و فرهنگ اصیل مردمانش داشته باشد. در سراسر جهان، به‌خصوص در ایران که تنوع قومی و فرهنگی فراوانی دارد، توجه به حفظ هویت و تاریخ اقوام مختلف یکی از مهم‌ترین نیازها برای تقویت همبستگی اجتماعی و پیشرفت پایدار جامعه است.
