جشن آب پاشونک، جشنی تابستانی برای شروع سال جدید
در ایران باستان به هر بهانه‌ای جشنی برپا می‌شد تا به این وسیله از نعماتی که خداوند در اختیار ما قرار داده شکرگزاری شود. این مراسم‌های آیینی این روزها بسیار کمرنگ شده و تنها در برخی از شهرها برگزار می‌شوند. یکی از مهم‌ترین جشن‌های که هر ساله با آغاز تابستان برپا می‌شود، جشن آب یا جشن آب پاشونک است که در این مقاله به بررسی دلایل برگزاری آن و همین‌طور افسانه‌هایی که در مورد این جشن روایت شده می‌پردازیم.
جشن آب در ایران
"جشن آب" که به آن "جشن آبریزگان"، "آبریزان"، "نوروز طبری"، "جشن سرشوی"، "آفریجکان" یا "عیدالاغتسال" نیز گفته می‌شود در واقع جشن روز اول تابستان است که در روز اول تیر ماه هر سال برگزار می‌شود.
در ایران باستان به مناسبت‌های مختلفی جشن برپا می‌شد و برای شروع تابستان نیز جشن آب برگزار می‌شود.
در ایران کهن با استفاده از سازه‌های خورشیدی شامل چهارطاقی می‌توانستند شروع تابستان را تعیین کنند. حرکت و زاویه خورشید در میان ستون‌های این سازه در اصل نشان‌دهنده شروع فصلی جدید از چهار دوره یک سال یعنی یک فصل بود.
در تقویم گاهنبار که یکی از قدیمی‌ترین تقویم‌های ایرانی است که در آن سال به چهار فصل و چهار میان فصل تقسیم می‌شود، شروع تابستان مصادف با شروع سال نو بوده و به همین دلیل نیز جشن روز اول تابستان در اصل همان جشن سال نو بوده است.
با توجه به اینکه در ابتدای تابستان خورشید در بالاترین نقطه در شمال شرقی طلوع کرده و در بالاترین نقطه در شمال غربی غروب می‌کند و در نتیجه طولانی‌ترین روز سال و کوتاه‌ترین شب سال بوجود می‌آید.
دیدن این پدیده در اصل شروع تابستان و برپایی جشن آب را نوید می‌دهد. با توجه به اینکه در ایران باستان هر پدیده طبیعی از جایگاه خاصی برخوردار بوده، تقریباً تمامی جشن‌های ایران باستان نیز مصادف با یک پدیده طبیعی برگزار می‌شده است.
پدیده‌های طبیعی مانند بارش باران، شروع فصلی جدید، تغییر آب و هوا، فصل برداشت محصول و بسیاری پدیده‌های دیگر عاملی مهم در برگزاری جشن‌های باستانی بودند.
جشن آب در نوروز
جشن آب گویا در نوروز برگزار می‌شده و ابوریحان در مورد آن نوشته است که ایرانیان در روز ششم فروردین (روز خرداد) غسل می‌کنند.
علت اینکه این روز را انتخاب کرده‌اند این است که روز ششم فروردین به هرودا (هئوروتات، خرداد) که فرشته آب است تعلق داشته و چون آب با این فرشته مناسبتی دارد در روز ششم فروردین و در هنگام سپیده دم مردم از خواب برخواسته و با آب حوض یا آب قنات خود را می‌شویند. مردم گاهی از آب جاری برای تبرک و دفع آفات استفاده می‌کنند.
در این روز به خصوص مردم روی یکدیگر آب می‌پاشند که همان عمل اغتسال خواهد بود. یکی از دلایلی که در این روز جشن آب را برگزار کرده و روی یکدیگر آب می‌پاشند اعتقاد مردم باستان به پاک کردن آلودگی‌های ناشی از آتش و دود و خاکستر در طول زمستان است. آب در جشن آب برای تطهیر از آلودگی‌ها استفاده شده و علاوه‌براین هوا را نیز تازه و لطیف می‌کند.
در همین مجله درباره جشن چله تابستان هم که یکی دیگر از جشن های کهن ایران باستان است، بخوانید.
تاریخچه جشن آب پاشونک در ایران
تاریخچه جشن آب پاشونک در ایران با روایت‌های مختلفی همراه است، هر کدام از این روایت‌ها نحوه شکل‌گیری جشن آب یا جشن روز اول تابستان را بازگو می‌کنند. در ادامه به بررسی این روایت‌ها می‌پردازیم.
روایت اول
بر اساس روایت ابوریحان، منشاء اصلی پیدایش جشن آب در ایران باستان به زمان جمشید برمی‌گردد. در این زمان تعداد آدمی و جانوران آنچنان زیاد شده بود که دیگر جایی نمانده بود.
بنابراین خداوند زمین را به میزان 3 برابر بزرگتر کرد و دستور داد تا مردم غسل کرده و از گناهان پاک شوند و از آن زمان بود که جشن آبریزگان یا جشن آب شکل گرفت.
روایت دوم
در منبع دیگری آمده که زمان شروع این جشن چندان هم قدیمی نیست و در اصل به دوران ساسانیان برمی‌گردد. فقیه همدانی در اواخر سده سوم عنوان کرده که در دوران شهریاری "فیروز بن یزرگرد بن بهرام" یا "پیروز یکم" در ایران 7 سال باران نبارید و آن زمان بود که مردی در جوانق در گذشت و پیروز یکم افرادی را برای تحقیق در مورد حال آن مرد و علت مرگ فرستاد.
فرستادگان پیروز یکم دیدند که آن مرد 3 انبار گندم داشته و بنابراین بر اثر گرسنگی نمرده است. فیروز به کسی که این خبر را برای او آورده بود 4 هزار درهم داد و خدا را شکر کرد که در مملکت او 7 سال باران نباریده اما هیچ کسی بر اثر گرسنگی نمرده است.
پس از این واقعه و در آبان روز (روز دهم) از فروردین ماه، باران بارید و مردم به پاس باریدن باران جشن آب برگزار کردند و روی یکدیگر آب پاشیدند.
روایت سوم
در منبعی آمده که قبل از اسلام و در اولین روز تابستان یکی از پادشاهان ایرانی که از جنگ برمی‌گشته، از پیروزی خود خوشحال بوده و در راه به قناتی در روستای زلف‌آباد می‌رسد و در آنجا اتراق می‌کند.
پادشاه که برای شستن دست و صورت خود به کنار آب می‌رود، بانویی زیبا در ذهنش مجسم شده که مشتی آب روی او می‌پاشد، پادشاه که از این تجسم بسیار خوشحال شده، روی صورت همراهان خود آب می‌پاشد و این چنین جشن روز اول تابستان شکل می‌گیرد.
اگر به جشن های ایران باستان علاقه‌مندید، درباره جشن شب یلدا هم میتوانید در این مطلب بیشتر بخوانید.
روایت چهارم
روایت چهارم از این قرار است که روزی کیخسرو که در حال بازگشت از جنگ با افراسیاب بود، در مسیر ساوه برای استفاده از آب به چشمه‌ای در بالای کوه می‌رود. کیخسرو زمانی که به چشمه آب می‌رسد با دیدن فرشته‌ای در کنار آب از هوش می‌رود و بیژن پسر گودرز از آب چشمه رو صورت کیخسرو می‌پاشد و در نتیجه پادشاه به هوش می‌آید و به این ترتیب جشن آب پاشونک شکل می‌گیرد.
مراسم جشن آب پاشونک در ایران چیست
مراسم جشن آب پاشونک در اصل همان مراسم جشن روز اول تابستان یا مراسم جشن آب است که در ایران باستان برگزار می‌شده و نام‌های مختلفی دارد. این مراسم باستانی که در دوران قدیم در اکثر شهرهای کشور برگزار می‌شده در حال حاضر اندکی کمرنگ شده و تنها در برخی شهرها مانند اراک و فراهان و محلات برگزار می‌شود.
در ایران قدیم طولانی‌ترین روز سال را گرامی داشته و آن را چله تموز می‌نامیدند. چله تموز یا چله تابستان از اول تیر ماه شروع شده و تا 10 مرداد ادامه دارد.
با توجه به اینکه با شروع تابستان بارش باران کاهش پیدا می‌کند، مردم باستان جشن آب یا جشن روز اول تابستان را برگزار می‌کردند تا از خداوند طلب باران کنند. مردم با آب پاشیدن به یکدیگر در اصل آرزوی سالی پُر باران و پُر برکت را می‌کردند.
جشن آب پاشونک در چه شهرهایی برگزار می‌شود
جشن آب پاشونک طرفداران زیادی خصوصاً در میان کودکان دارد. این آیین کهن که در روز اول تیر ماه هر سال برگزار می‌شود مدتی است که رنگ و بوی قدیم را نداشته و در شهرهای زیادی برگزار نمی‌شود.
در حال حاضر این مراسم بیشتر در اراک، فراهان، محلات و دیگر شهرهای مرکزی ایران برپا می‌شود. یکی از شهرهایی که هر ساله در این مراسم پذیرای گردشگران از سراسر ایران است، استان کهکیلویه و بویراحمد است با این تفاوت که این جشن در این استان در پاییز و با هدف درخواست باران برگزار می‌شود.
کشاورزان این استان غلات را در پاییز می‌کارند و در اواخر بهار برداشت می‌کنند. جشن آب در کهکیلویه و بویراحمد که با نام "خشک گلان" شناخته می‌شود با گرد هم آمدن زنان، مردان و کودکان روستا در یک شب آغاز شده و در این جشن هر فرد با برداشتن دو سنگ و کوبیدن آن‌ها به یکدیگر شعری خوانده و خانه‌های روستا را می‌گردند.
در این مراسم، اهالی هر خانه به جمعیتی که در حال اجرای مراسم است آب پاشیده و سپس مقداری آرد به جمعیت می‌دهند. با جمع شدن آردها، زنان شرکت‌کننده در مراسم، آردها را خمیر کرده و به تعداد افراد شرکت‌کننده در مراسم گلوله خمیری آماده می‌کنند.
در میان یکی از گلوله‌های خمیری، شن یا ریگ قرار می‌دهند و هر کس که آن گلوله به‌خصوص را پیدا کند، مراسم به پایان می‌رسد.
جالب است بدانید که اگر تا دو روز پس از برگزاری این مراسم و پیدا شدن گلوله خمیری حاوی ریگ، باران نبارد، اهالی فردی که گلوله ریگی را پیدا کرده کتک می‌زنند و یا او را در برکه آب سرد می‌اندازند تا به این وسیله خدا دلش بسوزد و باران ببارد.
اگر به فرهنگ و هنر باستان ایران علاقه‌مندید، در همین مجله در سفری به زمان سراغ بهترین موزه های ایران بروید.
دیگر جشن های تابستانی سنتی و کهن در ایران
در ایران باستان، تابستان هر سال جشن‌های تابستانی دیگری نیز در ایران برگزار می‌شده که در ادامه به معرفی و بررسی آن‌ها می‌پردازیم.
جشن نیلوفر
یکی دیگر از جشن‌های باستانی که در گذشته و در تابستان هر سال برگزار می‌شده، "جشن نیلوفر" بود. این جشن که در ششم تیر ماه هر سال برپا می‌شد با شکوفا شدن گل‌های نیلوفر در آغاز تابستان مصادف بود. گل نیلوفر نماد "ایزدبانو آناهیتا" است. جشن نیلوفر در خرداد روز از تیر ماه یعنی روز ششم تیر برپا می‌شود. آناهیتا ایزدبانوی آب‌ها و سرچشمه پاکی و زایندگی است.
گل نیلوفر از نظر مردم با مهر و میترا و با خورشید در پیوند بوده و شکوفا شدن گل نیلوفر همزمان با برآمدن خورشید، در اصل در چله تموز یا طولانی‌ترین روز سال اتفاق خواهد افتاد. گل نیلوفر که با سپیده دم شکوفا می‌شود و همین امر باعث شده تا نیلوفر و خورشید در پیوند با یکدیگر و از یک خاستگاه باشند؛ بنابراین در روزی که خورشید طولانی‌تر از همیشه در آسمان خواهد بود (یعنی اول تیر ماه)، جشن نیلوفر نیز برگزار خواهد شد.
جشن تیرگان
جشن تیرگان یکی از شکوهمندترین جشن‌هایی است که در تیر ماه هر سال در ایران باستان برگزار می‌شده است. در تقویم کهن ایرانی، هر روز از ماه دارای نامی خاص بود و زمانی که به روزی می‌رسیدند که هم‌نام با ماه بود، آن روز را جشن می‌گرفتند.
در ایران باستان، دهمین روز از هر ماه را "تیر" می‌نامیدند؛ بنابراین در روز دهم تیر ماه که روز ماه یک نام داشت، جشن برگزار می‌شد. جشن تیرگان در اصل در ستایش و گرامیداشت ستاره باران که در فرهنگ ایرانی به آن "تیشتر" می‌گویند برپا می‌شد. از طرفی در تاریخ سنتی ایران، تیرگان همان روزی است که آرش کمانگیر برای پرتاب تیر از ارتفاعات البرز اقدام کرد.
نیایش پیر نارستانه
پیر نارستانه که در فاصله 31 کیلومتری شهر یزد واقع شده در اصل محل برگزاری یکی از مراسم‌های آیینی دین زرتشت است که به مدت 5 روز از دوم تیر تا ششم تیر ماه برگزار می‌شود. در این مراسم آیینی، مردم زرتشت به نیایش اهورامزدا پرداخته و جشنی برگزار می‌کنند.
جشن انگور آذربایجان یکی از جشن های ایران باستان است که میتوانید در این مجله با آن بیشتر آشنا شوید.
مراسم پیر نارکی
پیر نارکی در اطراف مهریز و بر دامنه کوهی به نام "تیجنگ" در 58 کیلومتری جنوب شرقی شهر یزد واقع شده و یکی از زیارتگاه‌های مهم زرتشتیان است. مراسم پیر نارکی یکی دیگر از آیین‌های سنتی زرتشتیان است که در یزد برگزار می‌شود.
برخی روایت‌ها حاکی از آن است که "نازبانو" یکی از شاهزاده‌های پارسی و دختر یزدگرد در زیارتگاه پیر نارکی ناپدید می‌شود و از همان زمان این مکان به محلی مقدس برای زرتشتیان تبدیل می‌شود. در اصل نازبانو که پس از سقوط سلسله ساسانیان در حال فرار از دست اعراب بوده از خداوند تقاضا می‌کند تا او را نجات دهد و خداوند او را از دیدگان عموم پنهان می‌کند.
به این ترتیب زیارتگاه پیر نارکی شکل می‌گیرد و طبق گفته گذشتگان با توجه به اینکه این واقعه بین 12 مرداد تا 16 مرداد رخ داده، پیروان دین زرتشت هر ساله در این پنج روز به برگزاری مراسم آیینی و نیایشی می‌پردازند. البته غیر از آیین نیایش، مراسم‌های دیگری چون شعرخوانی، خوشنویسی و مسابقات ورزشی نیز برگزار می‌شود.
جشن چله تموز یا چله تابستان
جشن چله تموز یکی از مراسم‌های آیینی است که در تابستان هر سال و در روز 10 مرداد ماه برگزار می‌شود. چله تموز از اول تیر ماه آغاز شده و تا 10 مرداد ماه ادامه دارد و از 10 مرداد تا آخر آن را چله خرد می‌گویند. تموز در اصل گرم‌ترین روز سال است که در آن کشاورزان محصول خود را برداشت کرده و به پاس داشتن محصولی پُربرکت، جشن گرفته و شکرگذاری می‌کنند.
